Als gemeente wil je graag weten welke route een bezoeker loopt door je centrum. Maar: wat is nu je (juridische) speelruimte als het gaat om het meten en registreren van gegevens van bezoekers aan je stad? Die vraag stond centraal tijdens de tweede bijeenkomst van de Stadsbeweging rondom het thema Smart Cities. Het antwoord op die vraag is niet makkelijk te geven, maar een advies kwam er wel uit: zorg ervoor dat je in een vroeg stadium een juridisch deskundige betrekt. En: wees als gemeente voorbereid op vaak commerciële partijen die graag aan de slag willen met ‘smart’ toepassingen in je stad.

Bewust worden van ethische dilemma’s

Sprekers tijdens de sessie waren onder andere Janette van Dijk van de gemeente Amersfoort en Marjolein van Haeften van de gemeente Zwolle. Als juridisch adviseur en functionaris gegevensbescherming van Zwolle wordt Marjolein van Haeften door haar collega’s binnen de gemeente nog wel eens gezien als lastig, erkent ze. “Die bescherming van de privacy belemmert ons soms bij het ontwikkelen van plannen. Maar het is juist belangrijk dat die wetgeving er is.’’

Van Haeften kwam bijvoorbeeld in actie toen in 2017 de gemeente met behulp van wifi-tracking de bezoekersstromen van de Zwolse binnenstad in kaart wilde brengen. “Dat mag niet,’’, was haar conclusie. “Het systeem verzamelt informatie via zogenaamde MAC-adressen van de gebruikte smartphones. Die informatie is mogelijk herleidbaar tot de eigenaren. Bovendien moeten mensen zich onbespied wanen in de openbare ruimte.’’ Daar raakt het onderwerp meteen het ethische vraagstuk. Een vraagstuk dat vanmiddag wel vaker ‘op popte’. Haar advies werd overigens door de gemeente overgenomen. Van wifi-tracking in de Zwolse binnenstad is het nooit gekomen.  

Van Haeften zag in deze casus een mooie aanleiding voor een serie bewustwordingstrainingen aan zo ongeveer iedereen binnen de muren van het Zwolse stadhuis. Inmiddels zijn medewerkers van de gemeente doordrongen van het feit dat persoonsgegevens niet zomaar op straat mogen komen te liggen en dat de privacywetgeving niet alleen maar ‘lastig’ is. Met deze trainingen zette van Haeften zichzelf meteen op de kaart en wordt ze voortaan in een vroeg stadium betrokken bij diverse ‘smart’ plannen. “Dat heeft zo z’n voordelen”, vertelt van Haeften. “Zo kun je al vroeg de ruimte opzoeken over wat er wél kan.’’ 

‘Smart’ snuffelen en het meten van geluid 

“We werken graag mee aan de ontwikkeling van een digitaal gebied’’, begint Janette van Dijk, projectmanager Smart Cities van de gemeente Amersfoort haar verhaal. “En we experimenteren graag.”. Zo experimenteert de gemeente onder meer met een zogenaamde ‘Snuffelfiets’ die vanaf de fietspaden in de stad de luchtkwaliteit registreert. 

Daarnaast hangen er sinds kort op één plein in de binnenstad twee microfoons in een boom om de pieken in het geluid te meten. Omwonenden en ondernemers rondom het plein werden vanaf begin af aan goed betrokken bij dit experiment, vertelt van Dijk. Een gang naar de gemeentelijke functionaris gegevensbescherming leverde op dat het ophangen van de microfoons geen problemen is in het kader van de AVG. “Het zijn namelijk geen persoonsgegevens die je registreert’’, aldus van Dijk. “De microfoons registreren alleen de geluidsniveaus en niet bijvoorbeeld de inhoud van een gesprek.”.

Voorzichtig durft Amersfoort het project met de microfoons een succes te noemen en uitbreiding van het experiment is in de maak. De handhavers zijn namelijk tevreden. Eerder liepen zij met een geluidsmeter rond om het geluidsniveau op evenementen in de gaten te houden. Nu krijgen ze een melding op hun telefoon als er pieken in de geluidsbelasting worden gemeten. “Vroeger kregen ze wel eens te horen: ‘Je hebt zeker bij de boxen gestaan.’ Sinds die sensoren daar hangen hebben we veel minder discussie. Dat is voor de handhavers ook heel prettig.’’.

De gemeente overweegt inmiddels om de gegevens nog tijdens een event als open data aan het publiek aan te bieden hoewel er haken en ogen zitten aan deze vorm van transparantie. De kans bestaat dat bezorgde inwoners direct gaan bellen bij een piek, terwijl de gemeente vaak kijkt naar gemiddelden of tussentijds de geluidstechnicus al een seintje geven om het aantal decibellen naar beneden bij te stellen. 

Modelverordening en een eigen ethische afweging 

Anita Nijboer, deskundige op gebied van omgevingsrecht en partner bij advocatenkantoor Kennedy en Van der Laan in Amsterdam, presenteerde tijdens de middag een ‘modelverordening Smart City toepassingen’ die ze aan de hand van onderzoek heeft opgesteld voor gemeenten. In een gemeentelijke verordening wordt een norm beschreven die ‘krachtens de wet nageleefd dient te worden’. Aanleiding voor deze modelverordening was een reclamezuil waarmee Nijboer een paar jaar geleden werd geconfronteerd. Met een verborgen camera kon deze reclamezuil passanten scannen op geslacht, leeftijd en mate van interesse, om zo een persoonlijke reclame te kunnen voorschotelen. “Mag deze ‘smart’ toepassing zomaar?”, vroeg Nijboer zich hardop af.

Een speurtocht naar wet- en regelgeving leverde op, dat deze weliswaar in de maak is op Europees niveau, maar dat nog onbekend is wanneer deze van kracht gaat worden. “Wel de kaders, maar toepasselijke regelgeving op het gebied van de smart city is er simpelweg nog niet.’’ En dat terwijl er het nodige op gemeenten afkomt, weet Nijboer inmiddels dankzij contacten door heel het land. “Ik zeg altijd: Gemeenten, er komen een heleboel handige jongens met geweldige toepassingen naar jullie toe. Maar weet je eigenlijk wel waar je ‘ja’ tegen zegt?’’.   

Gebaseerd op een aantal waarden vanuit het Rathenau Instituut (onder meer privacy, autonomie, veiligheid en menselijke waardigheid) ontwierp Nijboer een modelverordening waarmee gemeenten aan de slag kunnen. Om te oefenen met zo’n modelverordening, bogen de deelnemers van deze bijeenkomst zich onder meer over casussen over intelligente reclamezuilen en kentekenregistratie. Het leidde tot een levendige discussie, waarbij een zorgvuldige afweging werd gemaakt tussen het algemeen belang en het gevaar van al te commerciële toepassingen.

Waarbij Anita Nijboer de aanwezigen vooral ook wees op het gezonde, menselijke verstand. “Wanneer er geen regelgeving is, kun je best zelf een ethische afweging maken. Totdat je tegen bepaalde grenzen aanloopt.’’ De modelverordening kan gemeenten helpen bij het maken van de juiste afweging en bij wat past bij je stad. Laat je niet verrassen maar bereid je als gemeente voor op de dilemma’s die je als stad de komende jaren zult tegenkomen als het gaat om ‘smart’. Hoe verleidelijk metingen ook zijn, realiseer je, dat de lijn tussen wat ‘mag’ en wat ‘niet mag’, dun is. Om over de ethische kant nog maar te zwijgen. Bereid je dus voor en voorkom discussies in een later stadium.’’ 

Smart Cities en ethiek 

Zoals ook tijdens deze bijeenkomst bleek, raakt de juridische kant als snel ethische dilemma’s. De volgende bijeenkomst, die de Stadsbeweging op 30 maart a.s. organiseert in Deventer, gaat hier dieper op in.